กองทุนสุขภาพตำบล - กองทุนหลักประกันสุขภาพท้องถิ่น - กปท

ปัญหาความไม่ปลอดภัยจากการใช้ยาในชุมชนเป็นปัญหาที่มีในประเทศไทยมาหลายปี ซึ่งเกิดจากปัจจัยที่เกี่ยวข้องหลายปัจจัย ได้แก่ ผู้ใช้ยา ผู้สั่งใช้ยา ผู้ผลิต การกระจายยา และการควบคุมกำกับตามกฎหมายยา ความรอบรู้ด้านการใช้ยาอย่างสมเหตุผล เป็นปัจจัยสำคัญของการมีพฤติกรรมต่อการใช้ยาที่ถูกต้อง เหมาะสม สาเหตุหลักที่ประชาชนใช้ยาไม่สมเหตุผล เนื่องจากสามารถหาซื้อยาที่ไม่เหมาะสมเองได้ง่าย จากร้านขายของชำภายในชุมชน ผ่านช่องทางออนไลน์ สื่อโฆษณาทางวิทยุ โทรทัศน์ และการแนะนำ บอกต่อ จากคนใกล้ตัว ฯลฯ ไม่ว่าจะเป็นการซื้อยาปฏิชีวนะ ยาแก้ปวดเมื่อยกล้ามเนื้อ ยาชุด ผลิตภัณฑ์สมุนไพร ผลิตภัณฑ์เสริมอาหารที่อวดอ้างสรรพคุณว่ารักษาโรคให้หายขาดได้ จึงส่งผลกระทบต่อสุขภาพของคนไทยและระบบสาธารณสุขมายาวนาน จากการทบทวนงานวิจัยในประเทศไทยที่เกี่ยวข้องพบว่าสาเหตุส่วนหนึ่งเกิดจากผู้ใช้ยาขาดความรู้ที่ถูกต้อง มีความเชื่อที่ผิดๆ และที่สำคัญมีแหล่งจำหน่ายยาที่ไม่เหมาะสมและผิดกฎหมายกระจายอยู่ทั่วไป ส่งผลให้เกิดการใช้ยาและการกระจายยาและผลิตภัณฑ์สุขภาพไม่เหมาะสม ในขณะเดียวกันผู้จำหน่ายที่ขายยาให้กับประชาชน โดยไม่มีความรู้หรือผ่านการศึกษาอบรมด้านยามาก่อน ย่อมไม่ทราบถึงผลเสียที่จะเกิดขึ้นต่อสุขภาพหรือผลกระทบที่อาจจะเกิดขึ้น ผลการสำรวจร้านค้าปลีกในระดับตำบลภายใต้โครงการส่งเสริมการใช้ยาปลอดภัยในชุมชนของสำนักงานคณะกรรมการอาหารและยา ในปี 2560 จำนวน 4,128 ร้าน (23 จังหวัด) และปี 2561 จำนวน 887 ร้าน (28 จังหวัด) พบว่าร้านค้าปลีกจำนวนมากขาย "ยาอันตราย" เช่น ยาปฏิชีวนะ รวมทั้งสเตียรอยด์ที่เป็น "ยาควบคุมพิเศษ" ทั้งที่ตามกฎหมายยาแล้ว "ยาอันตราย" และ "ยาควบคุมพิเศษ" ต้องจำหน่ายในร้านขายยาที่มีเภสัชกรประจำเท่านั้น ในร้านค้าปลีกเหล่านี้พบผลิตภัณฑ์ที่มีความเสี่ยงต่อการปนเปื้อนสารสเตียรอยด์ เช่น ยาแผนโบราณ ยาสมุนไพร ซึ่งมีหลากหลายรูปแบบ ได้แก่ ยาผง ยาเม็ด ยาลูกกลอน ยาน้ำ ยาต้ม ยาหม้อ ยากษัยเส้น ยาประดง สอดคล้องกับผลการสำรวจยาในครัวเรือนที่ดำเนินการโดยบุคลากรด้านสาธารณสุขในพื้นที่ในปี 25๖0-256๒ พบว่าการใช้ยาในครัวเรือน ๖2 จังหวัด จำนวน 22,๘30 ครัวเรือนพบยาปฏิชีวนะเหลือใช้ในครัวเรือน ประมาณร้อยละ 10 โดยสองอันดับแรกที่พบมากที่สุด คือ amoxicillin และ tetracycline แหล่งที่ได้รับยาปฏิชีวนะสูงสุด 3 อันดับแรก คือ สถานพยาบาลภาครัฐ (โรงพยาบาลของรัฐ และโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบล) โดยได้สำรวจข้อมูลในพื้นที่ตาม โครงการ “ยามตู้ยา” ประจำปี ๒๕๖๓ ตำบลเขาไพร อำเภอรัษฎา จังหวัดตรัง พบว่า ในร้านขายของชำจำนวน ๒๒ ร้าน มีจำนวน ๑๐ ร้าน คิดเป็นร้อยละ ๔๕.๔๕ ที่มีการจำหน่ายยาปฏิชีวนะ ยาสเตียรอยด์ (ยาเดี่ยวและยาชุด) ยาแก้ปวด NSAIDs และยาแผนปัจจุบันบรรจุเสร็จ ให้แก่คนในชุมชน โดยกลุ่มยาที่พบการจำหน่ายสูงสุด คือ ยาแผนปัจจุบันบรรจุเสร็จ คิดเป็นร้อยละ ๘6.๓๖ ยาปฏิชีวนะ คิดเป็นร้อยละ 4๕.๔๕ ยาแก้ปวด NSAIDs คิดเป็นร้อยละ 2๒.๗๓ ยาสเตียรอยด์ (ยาเดี่ยวและยาชุด) คิดเป็นร้อยละ ๑๓.๖๔ ตามลำดับ และจากการสอบถามผู้ประกอบการเกี่ยวกับพิษภัยของยา ปรากฏว่าไม่มีความรู้และไม่ทราบถึงผลข้างเคียงที่ตามมา คิดเป็นร้อยละ ๑๐๐ และพบยาหมดอายุ จำนวน ๓ รายการ
          จากสถานการณ์การสำรวจข้อมูลร้านขายของชำในพื้นที่โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลบ้านเขาเพดาน มีจำนวน 21 ร้าน ดังนี้ ม.1 บ้านห้วยไทร จำนวน 6 ร้าน ม.2 บ้านเขาแก้ว จำนวน 10 ร้าน และ ม.7 บ้านเขาเพดาน จำนวน 5 ร้าน ซึ่งยังไม่เคยผ่านการประเมินร้านขายของชำคุณภาพ ประเภทการใช้ยาอย่างสมเหตุผล (G-RDU) มาก่อนนั้น โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลบ้านเขาเพดาน จึงได้เล็งเห็นความสำคัญในการดำเนินการเชิงรุก ในชุมชนเพื่อเสริมสร้างศักยภาพของผู้ประกอบการร้านขายของชำในการเลือกจำหน่ายยาและผลิตภัณฑ์สุขภาพ รวมถึงประชาชนให้มีทักษะในการคุ้มครองตนเองและครอบครัวในการใช้ยาอย่างสมเหตุผลในชุมชนและมีร้านขายของชำต้นแบบปลอดยาอันตรายในชุมชน เพื่อคุ้มครองผู้บริโภคให้ปลอดภัยและมีคุณภาพชีวิตที่ดี จึงได้จัดทำ “โครงการร้านขายของชำปลอดยาอันตราย ในชุมชน ปีงบประมาณ พ.ศ. 2568” ขึ้น